Het ontstaan van Zwarte Piet in het Rijksmuseum
AMSTERDAM - Het Rijksmuseum toont van 12 november tot en met 6 januari een aantal prenten over het ontstaan van Zwarte Piet vanaf het midden van de 19de eeuw. Met de presentatie 'De geboorte van Zwarte Piet' toont het Rijksmuseum dat de beeldcanon van ‘Sinterklaas en Zwarte Piet’ door de eeuwen heen aan vele veranderingen onderhevig is geweest, vanaf het moment dat Sint Nicolaas voor het eerst in z'n eentje Nederland aandeed.
Pas vanaf de eerste helft van de 19de eeuw kreeg de Goedheiligman, in het boekje Sint Nikolaas en zijn knecht, een helper naast zich. De auteur van dit immens populaire werkje, het Amsterdamse schoolhoofd Jan Schenkman, veroorzaakte daarmee een radicale wijziging in het leven van de Sint.
Vóór 1850 moest Sinterklaas alles alleen doen, van cadeaus uitdelen tot kinderen in de zak stoppen. Maar daarna kreeg de grote kindervriend een helper, eerst alleen aangeduid met ‘zijn knecht’, pas later met ‘Zwarte Piet’. Daarbij had de 19de-eeuwse Zwarte Piet soms een lichte, soms een getinte en soms een donkere huidskleur. De ene keer was hij vriendelijk, maar zo nu en dan boosaardig en zelfs agressief, karaktertrekken die soms óók aan Sint werden meegegeven. Sint leek bovendien aan het begin van de 19de eeuw meer op een kruisridder, rijdend op een ezel of zwevend op een gevleugeld paard, die kinderen een flink pak rammel kon geven.
Dat was dus een Zwarte Piet die straf uitdeelde maar dat paste toen ook bij de strenge manier waarop kinderen werden opgevoed. Met de tijd werd de houding jegens kinderen minder grotemenserig maar zelfs rond 1950 kon je er nog zeker van zijn als kind allemaal preken te moeten aanhoren en vanwege je ondeugden was het een grote genadige gunst om taaie pepernoten van de vloer te mogen rapen.
Persoonlijk was ik ooit één van die piepkleine kinderen die Sint Nicolaas een behoorlijke engerd vonden ondanks zijn gezwaai met kadootjes. Ik vertrouwde als klein kind de heilige met al zijn gepreek voor geen cent. Al geloofde ik nog vast in de Sint ik was als kind doodsbang voor die vreemde gekke bisschop maar wel stelde de aanwezigheid van de vriendelijke Zwarte Pieten met hun leuke grappen mij gelukkig enigszins gerust.
Natuurlijk vinden wij het erg naar voor mensen met een donkere huidskleur als zij zich in deze Zwarte Piet- figuur negatief herkennen want het is zeker niet zo bedoeld. Wel komt iedereen meer of minder mensen in het leven tegen die door opmerkingen en intonatie of andere ergere daden andere mensen hun eigenwaarde proberen te ontnemen. Doorgaans uit jaloezie. Maar er zijn gelukkig veel meer oprechte mensen waarbij zoiets totaal niet op zou komen. Ook al omdat zij in de ander zichzelf herkennen. Voor hun is Sinterklaas een onbeladen en fijn feest.
Presentatie De Geboorte van Zwarte Piet – 19de eeuwse prenten uit eigen collectie | 12 november 2014 – 6 januari 2015 | Zaal 1.16, Prentenkabinet 1800-1900